top of page
scroll-wallpaper-213719__480.jpg

      Мәжитов Нияз Абдулхаҡ                                         улы

(1933-2015)

                          
               Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Мәжитов Нияз Абдулхаҡ улы
Заты    ир-ат
Гражданлығы    Flag of the Soviet Union.svg СССР
Flag of Russia.svg Рәсәй
Тыуған көнө    20 август 1933
Тыуған урыны    СССР, РСФСР, Башҡорт АССР-ы, Ғафури районы, Сәйетбаба ауыл Советы, Туғай
Вафат булған көнө    11 октябрь 2015 (82 йәш)
Вафат булған урыны    Рәсәй, Өфө
Туған тел    рус теле
Һөнәр төрө    ғалим
Эшмәкәрлек төрө    археология
Эш биреүсе    Башҡорт дәүләт университеты
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре    
Салауат Юлаев ордены
Уҡыу йорто    Пермь дәүләт милли тикшеренеү университеты[d]
Ғилми дәрәжә    тарих фәндәре докторы[d]
Аспиранттар    Пшеничнюк Анатолий Харитонович
Википедияла Мәжитов фамилиялы башҡа кешеләр тураһында мәҡәләләр бар.

Академик Мәжитов Нияз Абдулхаҡ улы
Мәжитов Нияз Абдулхаҡ улы (20 август 1933 йыл — 11 октябрь 2015 йыл) — тарихсы-ғалим, археолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы, йәмәғәт эшмәкәре. Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы башҡарма комитетының беренсе рәйесе (1995—2002), Башҡортостан халыҡтары ассамблеяһы советы рәйесе (2000—2009). Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы академигы (2006) һәм 2006—2012 йылдарҙа уның вице-президенты. Тарих фәндәре докторы (1989), профессор (1990). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1993). Салауат Юлаев ордены кавалеры (2013).

МАЖИТОВ Нияз Абдулхакович [20.8.1933, д.Тугай Красноусольского р‑на БАССР (Гафурийский р‑н РБ) – 11.10.2015, г. Уфа], археолог. Акад. АН РБ (2006), д‑р ист. наук (1989), проф. (1990). Засл. деят. науки РБ (1993). После окончания Пермского ун‑та (1956) работал в ИИЯЛ (с 1967 зав. сектором археологии и этнографии), с 1978 – в БГУ (в 1991—2000 зав. каф. археологии, древней и средневековой истории), одновр. в 1995—2002 пред. исполнит. к‑та Межрегион. курултая башкир [см. Всемирный курултай (конгресс) башкир], с 2006 вице‑президент, одновр. акад.‑секр. Отделения соц. и гуманитарных наук АН РБ, в 2011–14 зам. директора Респ. историко‑культ. музея‑заповедника “Древняя Уфа” (Уфа). Науч. деятельность посвящена изучению археол. культур и памятников железного века и Средневековья Юж. Урала, проблемам этногенеза башкир. Открыл Альмухаметовские курганы, Башкир-Беркутовские курганы, Бекешевские курганы, Биш-Уба I, Дежнёвские курганы, Имендяшевское городище, Кадыровские курганы, Каранаевские курганы и др. Исследовал бахмутинскую культуру, турбаслинскую культуру, кушнаренковскую культуру и выявил преемственную связь башкир с древним и средневековым нас. края. Инициатор и организатор исследований городища Уфа II. Автор более 400 науч. работ. В 2000—09 пред. совета Ассамблеи народов РБ. Награждён орд. Салавата Юлаева (2013).

Соч.: Бахмутинская культура. Этническая история населения Северной Башкирии середины I тысячелетия нашей эры. М., 1968; Курганы Южного Урала в VIII—XII вв. М., 1981; История Башкортостана. Древность. Средневековье. Уфа, 2010 (соавт.); Городище Уфа–II. Материалы раскопок 2009 г. Том IV. Уфа, 2011 (соавт.).

.

250px-Мәжитов_Нияз_Абдулхаҡ_улы.jpg

       Фамилия Мажитов образована от арабского мужского имени Мажит, которое в переводе на русский язык означает «прославленный, знаменитый». У этого имени есть несколько фонетических вариантов – Мазит, Маджит, Маджид, а образованные от этих имен фамилии являются родственными фамилии Мажитов.

         Значение имени Нияз

В переводе с арабского языка, это имя имеет несколько значений:

• потребность, необходимость;

• просьба, молитва;

• подарок, желание, пожелание;

• сочувствие, милосердие.

Нияз Абдулхаҡ улы Мәжитов 1933 йылдың 20 авгусында Башҡортостан АССР-ы-ның Ғафури районы Туғай ауылында тыуған. Милләте — башҡорт. Атаһы — Мәжитов Абдулхаҡ Абдулла улы, үҙенең ғүмере буйы тиерлек 1919 йылдан 1960 йылға тиклем мәктәптә уҡытыусы булып эшләгән, Граждандар һәм Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан; әсәһе Хәйербаныу Билал ҡыҙы колхозда эшләгән[1]. СССР Фәндәр Академияһы Башҡортостан филиалының Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтында кесе ғилми хеҙмәткәрҙән Башҡортостан Фәндәр академияһының вице-президентына тиклем юл үтә[2].

1941—1948 йылдарҙа Туғай башланғыс, Имәндәш тулы булмаған һәм Өфө ҡалаһының 9-сы һанлы урта мәктәптәрендә уҡый[3].

1951—1956 йылдарҙа А. М. Горький исемендәге Молотов дәүләт университетының (хәҙерге Пермь дәүләт милли тикшеренеү университеты) тарихи-филология факультетының тарих бүлегендә белем ала. Бында билдәле тикшеренеүсе О. Н. Бадер йоғонтоһо арҡаһынжа археология менән ҡыҙыҡһына башлай. Университетты 1956 йылда тамамлай[3].

1956 йылдың илюленән СССР Фәндәр Академияһы Башҡортостан филиалында Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтында эшләй[1]:

1956—1965 йылдарҙа — кесе ғилми хеҙмәткәр (1956 йылдың 9 сентябренән 1 ноябренә тиклем — өлкән лаборант);
1965—1968 йылдарҙа — археология һөнәре буйынса өлкән ғилми хеҙмәткәр;
1968—1976 йылдарҙр — археология һәм этнография секторы мөдире;
1976—1977 һәм 1978—1979 йылдарҙа — археология музейы менән археология, этнография һәм халыҡ сәнғәте секторының ғилми хеҙмәткәре.
1957 йылдан археологик экспедицияларҙы ойоштора һәм етәкләй[1].

1963 йылда СССР Фәндәр академияһының Археология институтында «Бахмут мәҙәниәте: Беҙҙең эраның I мең йыллыҡ уртаһында Төньяҡ Башҡортостандың халҡы» («Бахмутинская культура: (Население Северной Башкирии в середине I тысячелетия нашей эры)») тигән темаға кандидатлыҡ диссертацияһын яҡлай. 1968 йылда башҡорт телендә «Башҡорт археологияһы» монографияһын баҫтыра[1].

1976 йылда уның етәкселегендә республика археологик ҡомартҡыларының тәүге исемлеге — «Башҡортостандың археологик картаһы» («Археологическая карта Башкирии») нәшер ителә. Археология һәм этнография музейын ойоштороуҙа әүҙем ҡатнаша[1].

1977 йылдан Башҡорт дәүләт университетында эшләй[1]:

1977 йылдан — доцент вазифаһын башҡарыусы булараҡ археология буйынса лекциялар уҡый;
1979 йылдан — доцент вазифаһында уҡыта;
1989—2000 йылдарҙа — археология, боронғо һәм урта быуат тарихы кафедраһы мөдире;
1991 йылдан — профессор.
Университетта эшләгән осорҙа ла археологик экспедициялар ойоштора һәм етәкләй, уларҙың материалдары 2012 йылда булдырылған Башҡорт дәүләт университетының Археология музейы нигеҙенә ятҡандар[1].

1988 йылда «VII—XIV бб. Көньяҡ Урал: башҡорттарҙың килеп сығышы тураһындағы мәсьәләгә археология мәғлүмәттәре» («Южный Урал в VII—XIV вв.: данные археологии к вопросу о происхождении башкир») тигән темаға докторлыҡ диссертацияһын яҡлай. 1994 йылда Ә. Н. Солтанова менән берлектә «Боронғо осорҙан XVI б. тиклем Башҡортостан тарихы» («История Башкортостана с древнейших времен до XVI в.») монографияһын сығарған[1].

1991 йылдан Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы ағза-корреспонденты, 2006 йылдан — вице-президенты, бер үк ваҡытта Социаль һәм гуманитар фәндәр бүлегенең академик-секретары була.

2011—2014 йылдарҙа үҙе ойошторған «Боронғо Өфө» Республика тарихи-мәҙәни музей-ҡурсаулығы директоры урынбаҫары вазифаһын үтәй, уның фәнни етәксеһе була.

Нияз Абдулхаҡ улы Мәжитов 2015 йылдың 11 октябрендә Өфө ҡалаһында вафат булған[4][2][5].

                                                                                            Фәнни эшмкәрәлеге
400‑ҙән ашыу фәнни хеҙмәт авторы. Фәнни хеҙмәттәре Көньяҡ Уралдың тимер быуатҡа һәм урта быуаттарға ҡараған археологик мәҙәниәттәрен һәм ҡомартҡыларын өйрәнеүгә, башҡорттарҙың этногенезы мәсьәләләренә арналған. Башҡорт-Бөркөт, Бикеш, Биш Уба I, Дежнев, Ҡаранай, Ҡәҙер, Әлмөхәмәт ҡурғандарын, Имәндәш ҡаласығы һәм башҡа археологик ҡомартҡыларын асҡан. Бахмут, Турбаҫлы, Кушнаренко археологик мәҙәниәттәрен өйрәнеп, башҡорттар менән Башҡортостан территорияһында борон һәм урта быуаттарҙа йәшәгән халыҡ араһында күсәгилешле бәйләнеш барлығын асыҡлаған. Өфө II ҡаласығын өйрәнеү эшен башлап ебәреүсе һәм ойоштороусы.

Родился в деревне Тугаево Саитбабинского сельского совета Гафурийского района БАССР. Отец — сельский учитель, мать — крестьянка. Учился в башкирской республиканской школе-интернате (ныне республиканская гимназия-интернат № 1 им. Рами Гарипова).

В 1956 году окончил Пермский государственный университет. В 1963 году защитил кандидатскую, в 1988 году — докторскую диссертации по специальности «Археология».

Работал младшим (с 1956 г.), старшим (с 1964 г.) научным сотрудником, заведующим сектором археологии и этнографии (с 1968 г.) Института истории, языка и литературы Башкирского филиала АН СССР; доцент (с 1979 г.).

Доктор исторических наук (1989), профессор (1990). Работал заведующим сектором археологии и этнографии ИИЯЛ БФ АН СССР с 1956 года по 1979 год. С 1979 года работал в Башкирском государственном университете, с 1991 года заведовал кафедрой археологии, древней и средневековой истории. Член-корреспондент Академии наук Республики Башкортостан с 1992 года. С 2012 года — заместитель директора по научной работе Республиканского историко-культурного музея-заповедника «Древняя Уфа».

Вице-президент Академии наук Республики Башкортостан с 2006 года, академик-секретарь Отделения социальных и гуманитарных наук Академии наук Республики Башкортостан с 2006 года.

Основные направления научных исследований связаны с разработкой проблем железного века и средневековья Южного Урала.

Как археолог, открыл и исследовал массовые археологические памятники средневековья Южного Урала. Внес вклад в разработку классификации, периодизации памятников железного века Урало-Поволжья, этнокультурной и социально-экономической истории народов степной Евразии, включая и башкир. Являлся участником археологических экспедиций с 1957 по 2006 год как научный сотрудник и начальник отряда. Основные исследованные в экспедициях памятники: Бирский могильник (Бирский район), Турбаслинские курганы (г. Уфа), городище Уфа-II (г. Уфа).

Выдвинул и отстаивал гипотезу об автохтонном происхождении и развитии башкир, связывая возникновение кушнаренковской, караякуповской, турбаслинской, бахмутинской и других археологических культур с процессами становления древнебашкирского этноса.

На 1-м Всемирном курултае башкир (июнь 1995) избран Председателем его исполкома.

Политическая деятельность

Председатель Всемирного курултая башкир (1995—2002), Ассамблеи народов Башкортостана (с 2000 г.), член Общественного совета при Президенте Республики Башкортостан (2003—2005).

20191017_200828.jpg
20191017_201638.jpg
20191017_200743.jpg
20191017_201645.jpg
20191017_201611.jpg
83-1317.jpg
20191017_200527_edited.jpg
20191017_200641.jpg
20191017_200709.jpg
Sultanova.jpg
scroll-wallpaper-213719__480.jpg
Ғаиләһе
    Абдулхаҡ Абдулла улы Мэжитов
20191017_201337.jpg
20191017_201148.jpg
20191017_201233.jpg
20191017_201027.jpg

                                                                     Фәнни эшмкәрәлеге

400‑ҙән ашыу фәнни хеҙмәт авторы. Фәнни хеҙмәттәре Көньяҡ Уралдың тимер быуатҡа һәм урта быуаттарға ҡараған археологик мәҙәниәттәрен һәм ҡомартҡыларын өйрәнеүгә, башҡорттарҙың этногенезы мәсьәләләренә арналған. Башҡорт-БөркөтБикешБиш Уба IДежневҠаранайҠәҙерӘлмөхәмәт ҡурғандарынИмәндәш ҡаласығы һәм башҡа археологик ҡомартҡыларын асҡан. БахмутТурбаҫлыКушнаренко археологик мәҙәниәттәрен өйрәнеп, башҡорттар менән Башҡортостан территорияһында борон һәм урта быуаттарҙа йәшәгән халыҡ араһында күсәгилешле бәйләнеш барлығын асыҡлаған. Өфө II ҡаласығын өйрәнеү эшен башлап ебәреүсе һәм ойоштороусы.

                                                                               Фәнни хеҙмәттәре

  • Поселения бахмутинской культуры // Башкирский археологический сборник. — Уфа, 1959. — С. 143—151.

  • Курганный могильник в деревне Ново-Турбаслы // Башкирский археологический сборник. — Уфа, 1959а. — С.114-142.

  • Поселение Ново-Турбаслинское II // Археология и этнография Башкирии. Т. I. — Уфа, 1962. — С. 151—162.

  • Ищериков П. Ф., Мажитов Н. А. Городище Уфа II // Археология и этнография Башкирии. Т.1. Уфа, 1962.

  • Бахмутинская культура: (Население Сев. Башкирии в середине I тысячелетия нашей эры) : Автореферат дис. на соискание ученой степени кандидата исторических наук / Акад. наук СССР. Ин-т археологии. — М., 1963. 16 с.

  • К изучению археологии Башкирии I тысячелетия нашей эры // Археология и этнография Башкирии. Т.II. — Уфа, 1964. — С. 101—110.

  • Новые материалы о ранней истории башкир (предварительное сообщение) // Археология и этнография Башкирии. Т.II. — Уфа, 1964а. — С. 148—157.

  • Башҡорт археологияһы. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1968. — 174 б.

  • Бахмутинская культура: этническая история населения Северной Башкирии середины I тысячелетия нашей эры. — М.: Наука, 1968. — 166 с.

  • Происхождение башкир (историко-археологический анализ) // Археология и этнография Башкирии. Т.IV. — Уфа, 1971. — С. 11-16.

  • Тайны Древнего Урала. Археология. Ученые. Открытия. Гипотезы. — Уфа: Башк. кн. изд-во, 1973. — 184 с.

  • Археологическая карта Башкирии / Отв. ред. О. Н. Бадер. — М.: Наука, 1976. — 262 с.(авторҙаш)

  • Южный Урал в VII—XIV вв. — М.: Наука, 1977. — 240 с.

  • Курганы Южного Урала VIII—XII вв. — М.: Наука, 1981. — 163 с.

  • Южный Урал в VI—VIII вв. // Археология СССР. Степи Евразии в эпоху средневековья. — М.: Наука, 1981. (авторҙаш)

  • Южный Урал в VII—XIV вв. — Автореф. дисс. доктора ист. наук. Новосибирск, 1986. 53 с.

  • Мажитов Н. А., Гайнуллин Д. О некоторых древнетюркских и башкирских параллелях // Материалы по археологии Южного Урала: Межвузовский научный сборник. — Уфа: Изд-во Башкирского гос. ун-та, 1992. — С. 109—113.

  • Материалы к хронологии средневековых древностей Южного Урала (VII—XIвв.) // Хронология памятников Южного Урала: Сборник статей. — Уфа, 1993. -С. 119—140.

  • История Башкортостана с древнейших времен до XVI века. — Уфа, Китап, 1994. (авторҙаш)

  • Мажитов Н. А., Султанова А. Н. История Башкортостана. Древность. Средневековье. — Уфа: Китап, 1994. — 360 с.

  • Курултай — высшая форма башкирского национального общественного движения// Ватандаш. — Уфа, 2005. № 6. — С 15-23.

  • Мажитов Н. А., Сунгатов Ф. А., Иванов В. А., Сатаров Т. Р., Султанова А. Н. Иванова Е. В. Городище Уфа II. Материалы раскопок 2006 г. Т.1. — Уфа, 2007. — 160 с.

  • Мажитов Н. А., Сунгатов Ф. А., Султанова А. Н. Средневековый город Башкорт (Уфа) // Вестник Академии наук Республики Башкортостан. 2007. Т. 12. № 3. С. 39-44.

  • Мажитов Н. А., Султанова А. Н., Сунгатов Ф. А. Башкирские города по арабским источникам IX-X вв. // Вестник Академии наук Республики Башкортостан : журнал. — 2008. — Т. 2. — № 13. — С. 44—48.

  • Мажитов Н. А., Сунгатов Ф. А., Султанова А. Н. Сокровища древней Уфы. — Уфа: ГУП «ГРИ „Башкортостан“», 2008. — 112 с.

  • Мажитов Н. А., Сунгатов Ф. А., Султанова А. Н., Исмагилов Р. Б., Бахшиева И. Р. Городище Уфа-II. Материалы раскопок 2008 года. Т. III. — Уфа: ГУП РБ УПК, 2009. — 368 с.

  • Мажитов Н. А., Султанова А. Н., Сунгатов Ф. А. Исторический Башкортостан (V—XVI вв.) — страна городов // Проблемы востоковедения : журнал. — 2009. — № 1(43). — С. 43—50. — ISSN 2223-0564.

  • Государственность башкир в средние века. Город Башкорт — столица средневекового государства башкир // Башкиры в составе Российской Федерации: история, современность, перспективы. Ч.1. — Уфа, 2010. — С. 10-16.

  • Мажитов Н. А., Султанова А. Н. История Башкортостана. Древность. Средневековье — Уфа: Китап, 2010. — 496 б. — ISBN 978-5-295-05078-7.

  • Мажитов Н. А. К вопросу о происхождении башкирского народа // Проблемы востоковедения : журнал. — 2011. — № 3(53). — С. 20—32. — ISSN 2223-0564.

  • Мажитов Н. А. К вопросу о «Большой Венгрии» на Южном Урале // Проблемы востоковедения : журнал. — 2011. — № 4(54). — С. 41—50. — ISSN 2223-0564.

  • Мажитов Н. А., Тамимдарова Р. Р., Шамсутдинов М. Р., Насретдинов Р. Р., Бахшиев Р. И., Амекачев Т. Р. Городище Уфа-II. Материалы раскопок 2012 г. Т. V, Ч. I. — Уфа: Инеш, 2012. — 184 с.

  • Исторический Башкортостан и формирование башкирского народа // История башкирского народа в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. Т. II. — Уфа: Гилем, 2012. — С. 123—168.

  • Мажитов Н. А. Современное состояние изучения проблемы происхождения башкирского народа (археологический аспект) // Ватандаш. — 2012. — № 2. — ISSN 1683-3554.

  • Вопросы древней и средневековой истории башкирского народа. — Уфа: Гилем, 2013. — 296 с.

  • Мажитов Н. А. Даики в энтогенезе башкирского народа // Ватандаш. — 2013. — № 9. — С. 3—28. — ISSN 1683-3554.

  • Мажитов Н. А. Согласно Геродоту и Страбону // Ватандаш. — 2014. — № 4. — С. 30—39. — ISSN 1683-3554.

                                                                                                 Йәмәғәт эшмәкәрлеге

  • Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы башҡарма комитеты рәйесе (1995—2002);

  • Башҡортостан халыҡтары ассамблеяһы Советы рәйесе (2000—2009);

  • Башҡортостан Республикаһы Президенты ҡарамағындағы Йәмәғәт советы ағзаһы (2003—2005);

  • «Шәрҡиәт мәсьәләләре» («Проблемы востоковедения») һәм «Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы хәбәрсеһе» («Вестник Академии наук Республики Башкортостан») журналдарының редколлегия ағзаһы;

  • Бөтә Рәсәй тарихи һәм мәҙәни ҡомартҡыларҙы һаҡлау йөмғиәтенең Башҡортостан бүлегенең Президимуы ағзаһы, археология секторы еткәсеһе (1965—1969 һәм 1973—1979);

  • «Башҡортостан археология ойошмаһы» төбәк йәмәғәт ойошмаһының почётлы ағзаһы[2].

                                                               Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре

  • Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1993);

  • Гуманитар фәндәре академияһы академигы (1994);

  • Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы академигы (2006);

  • «Башҡортостан Республикаһында фиҙаҡәр хеҙмәте өсөн» билдәһе (2008);

  • Салауат Юлаев ордены кавалеры (2013).

                                                                     Хәтер

  • «Боронғо Өфө» заповедник-музейы нәшер иткән «Өфө-II ҡаласығы» китабы археолог Нияз Мәжитовтың яҡты иҫтәлегенә арналған[6].

  • 2017 йылдан Башҡорт дәүләт университетының Археология музейы Нияз Мәжитов исемен йөрөтә[1].

  • 2019 йылдың сентәбрендә Ғафури районының Красноусол Башҡорт гимназия-интернатына Нияз Мәжитов исеме бирелде[7]

                                                                            Ғаиләһе

Ҡатыны — Лена Әхмәт ҡыҙы, улы — Ирек, ҡыҙы — Әлфиә[3].

                           Основные работы

Автор около 300 научных публикаций, в том числе 12 монографий.

  • Бахмутинская культура. М., 1969; Тайны древнего Урала. Уфа, 1973;

  • Южный Урал в VII—XIV вв. М., 1977;

  • Курганы Южного Урала в VIII—XII вв. М., 1981.

  • Южный Урал в VII—XIV вв. М.: Наука, 1977.

  • Курганы Южного Урала в VIII—XII вв. М.: Наука, 1981.

  • Археология СССР. Степи Евразии в эпоху средневековья. М.: Наука, 1981 (соавтор).

  • История Башкортостана с древнейших времен до XVI в. Уфа, Китап, 1994. (в соавторстве с А. Н. Султановой

scroll-wallpaper-213719__480.jpg
     Фәнни хеҙмәттәре
kurgany_yuzhnogo_urala_viii-xii_vv_auto_
GetDocumentCover (1).jpg
1007656036.jpg
GetDocumentCover.jpg
GetDocumentCover (2).jpg
GetDocumentCover (3).jpg
1-639be1418f.jpg
20191017_201621_edited.jpg
scroll-wallpaper-213719__480.jpg
Хәтер
hqdefault.jpg
02-14.jpg
20191017_200934.jpg
20191017_200958.jpg
77lLiBmnGmI.jpg
F8B758082DE04E2A.jpg
afisha-mazhitov.jpg
-----------003.jpg
1556477772715.jpg

                                                    ОНОТОЛМАЙ “МӘЖИТОВ ДӘҮЕРЕ 
   Шәхси архивымды барлап ултырғанда, “Башҡортостан” гәзитенең 1995 йылда сыҡҡан 209-сы һанына юлыҡтым. Беренсе биттең өҫкө өлөшөндә ҡулына боронғо ҡомартҡы тотҡан мөләйем йөҙлө кешенең фотоһүрәте йәлеп итте ҡарашымды. Был бит атаҡлы ғалим-археолог Нияз Абдулхаҡ улы Мәжитов! Гәзиттең был һанын, әлбиттә, фәҡәт ошо шәхес тураһында һөйләгән Анатолий Виноградовтың “Тарихыңды таныт, Таналыҡ!” тигән кескәй фоторепортажы өсөн һалып ҡуйғанмын.
     Яҙмала шундай мәғлүмәт урын алған: “Хәйбулла районында табылған беҙҙең эраға тиклемге III – II быуат ҡаласығы хаҡында бәйән иткәйне инде бер нисә ай элек “Башҡортостан” гәзите. Һыу һаҡлағыс төҙөлгәнсе ҡаҙыныу-тикшеренеү эштәрен ниндәйерәк күләмдә атҡарып сығырбыҙ икән, тип борсолған ғалимыбыҙ, экспедиция етәксеһе Нияз Мәжитов бөгөн ҡәнәғәт. Республика етәкселегенең әүҙем ярҙамы эште ҡыҙыу, дәррәү, тотҡарлыҡһыҙ алып барыу мөмкинлеген тыуҙырҙы. Ваҡыты менән 150-180 кеше эшләне бында. Һөҙөмтәлә ошо ҡаласыҡтан алырға мөмкин булған бар мәғлүмәттең 90 проценты алынды тип иҫәпләйем, ти ул”. Эргәләге фотола иһә телгә алынған Таналыҡ ҡаласығындағы ҡаҙыныу эштәре һүрәтләнгән.
      Үҙ ғүмерендә бихисап экспедицияларҙа йөрөп, хәтһеҙ убаларҙы ҡаҙып, ер аҫтында ҡалған ҡаласыҡтарҙы өйрәнеп, ҙур табыштарға юлыҡҡан, тотош Рәсәй күләмендә үҙен киң ҡарашлы, абруйлы ғалим итеп танытҡан олуғ фән эшмәкәре генә түгел, билдәле сәйәсмән, йәмәғәт эшмәкәре лә булды Нияз Абдулхаҡ улы. Яҡташ, рухташ ҡына түгел, ниндәйҙер дәрәжәлә аҙаш та булғанғамылыр, унан миңә һәр саҡ иҫ киткес йылылыҡ бөркөлөп торҙо. Хәйер, был шәхес менән яҡындан аралашҡан һәр кем шулай тип әйтә алалыр, сөнки бөйөк ғалим һис тә һауаланыуҙы белмәне – олоһон да, кесеһен дә берҙәй тиң күргән, йөҙөнән йылмайыу китмәгән юғары мәҙәниәтле, ғәжәйеп илтифатлы кеше ине.
Һәр яҡтан да матур кешеләр күркәм тәбиғәтле төбәктә тыуа, тигәндәре хаҡ икән. Йәмле Мәндем буйындағы Туғай ауы-лында 1933 йылдың 20 авгусында донъяға ауаз һала буласаҡ академик. Имәндәш ауылы мәктәбендә бер аҙ белем алғас, ғилем үрҙәренә ынтылған үҫмер уҡыуын Өфөләге 9-сы башҡорт мәктәп-интернатында да-уам итә. Рәми Ғарипов менән бергә уҡыу, уның менән донъяуи мәсьәләләр хаҡында фекер алышып, зиһен байлығын арттырыу ғүмерлек дуҫлыҡҡа әүерелә.
    1956 йылда Нияз Мәжитов, Пермь дәүләт университетының тарих факультетын тамамлағас, СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтында кесе ғилми хеҙмәткәр булып эшләй башлай. Тәрән белемле археолог тора-бара өлкән ғилми хеҙмәткәр, археология һәм этнография секторы мөдире вазифаларын башҡарып, кандидатлыҡ һәм докторлыҡ диссертация-ларын яҡлауға өлгәшә.
     1978 йылда Нияз Мәжитовты, йәш кадрҙар әҙерләү маҡсатында, республикабыҙҙың төп уҡыу йортона – Башҡорт дәүләт университетына эшкә саҡыралар. Бында археология, боронғо һәм урта быуаттар тарихы кафедраһын ойоштороп, уға ун йыл етәкселек итә, йәш археологтар һәм аспиранттар әҙерләүгә ҙур көс һала.
Төплө ғилми эштәре менән бөтөн илдә танылыу яулаған тарих фәндәре докторы, профессор Нияз Абдулхаҡ улы Мәжитовты 1992 йылда Башҡортостан Фәндәр академияһының ғәмәли ағзаһы итеп һайлайҙар. 2006 йылдан иһә республикабыҙҙың төп фән учреждениеһында уға вице-президент, Социаль һәм гуманитар фәндәр бүлексәһенең академик секретары вазифаларын башҡарырға насип була.
      Оҙайлы тикшеренеү эштәре тос емеш бирә: Нияз Мәжитов Көньяҡ Уралдың тимер һәм урта быуаттарҙағы тарихын ентекле өйрәнеп, башҡорт халҡының нәҡ ошо ерҙә быуаттар һуҙымында көн итеүен фәнни яҡтан төплө дәлилләй. Кушнаренко, Ҡара Яҡуп, Турбаҫлы, Бахмут мәҙәниәттәренең барлыҡҡа килеүе туранан-тура боронғо башҡорт этносының аяҡҡа баҫыуына бәйле икәнлеген иҫбат итә.
Атаҡлы археолог Башҡортостандың күп райондарында һәм күрше өлкәләрҙә даими экспедициялар ойоштора, һөҙөмтәлә Әлмөхәмәт, Башҡорт-Бөркөт, Бикеш, Дежнев, Ҡаранай, Ҡадир ҡурғандарын һәм Имәндәш ҡаласығын асып, уларҙы ентекле тикшерә.
Бөтөн Рәсәйҙе шаҡ ҡатырған табышҡа Н.А.Мәжитов аспиранттары һәм студенттары менән Өфө ҡалаһында алып барылған ҡаҙыныу эштәре ваҡытында юлыға. Ул хәҙер бар донъяға “Өфө-II” ҡаласығы булараҡ билдәле. Ошо фәнни асыш баш ҡалабыҙҙың 1500 йыл тирәһе тарихы барлығын күрһәтте.
Рәсәй һәм донъя археологияһына академик Нияз Мәжитов тос өлөш индерҙе: ул – бихисап монография, уҡыу әсбаптары һәм ғилми хеҙмәттәр авторы. Мәскәү нәшриәттәрендә донъя күргән “Тайны древнего Урала”, “Южный Урал в VII – XIV вв.”, “Курганы Южного Урала в VIII – XII вв.” тип аталған фундаменталь хеҙмәттәре киң танылыу тапты. Ә инде ҡыҙы, тарихсы Әлфиә Солтанова менән берлектә яҙған “История Башкортостана с древнейших времен до XVI века” тигән монографияһы – асылда башҡорт халҡына ҡуйылған һәйкәл, тип әйтергә мөмкин.
“Китап” нәшриәтендә донъя күргән “Шежере башкирских ханов, биев, султанов” тигән буклетта Н.А.Мәжитов IX–XVI быуаттарҙа Иртыштан алып Иҙелгәсә (Волгаға тиклем) йәйрәп ятҡан ерҙәрҙә йәшәгән башҡорттарҙың үҙ дәүләтселеге булыуын тарихи йылъяҙмалар – шәжәрәләр менән дәлилләй. Билдәле тарихсы Р.Ғ.Кузеевтың, XVI быуатҡа тиклембашҡорттар үҙ дәүләтселеген булдырыу кимәленә етмәгән була, тигән хата ҡарашын ул архив документтарына таянып инҡар итә һәм башҡорт халҡының этносәйәси тарихын аныҡ миҫалдар менән иҫбатлауға өлгәшә.
   1995 йыл. Фән өлкәһендә ҡолас ташлап эшләп йөрөгән Нияз Абдулхаҡ улын бер мәл Аҡ йортҡа саҡыртып алалар. Баҡтиһәң, Бөтә донъя башҡорттарының беренсе ҡоролтайына әҙерлек барған мәлдә, Ҡоролтайҙы кем етәкләр һуң, тигән һорау тыуа. Башҡортостандың дәүләт суверенитеты өсөн көрәштә үҙҙәрен әүҙем йәмәғәт эшмәкәре, сәйәсмән итеп күрһәткән шәхестәр күп ине, әлбиттә, әммә милләтте оло эштәргә әйҙәрлек өр-яңы фигура – теге йәки был кәмселектәрҙән азат, бар йәһәттән дә камил булған абруйлы ил ағаһы кәрәк була. Шул ваҡытта йөҙҙәр араһынан нәҡ уны – академик Мәжитовты – һайлап алыуҙың ни ҡәҙәр дөрөҫ булыуын күптәр йылдар үткәс кенә аңлағандыр.
Шулай итеп, фән тауын ҡалдырып тороп, халыҡ ихтыярына буйһоноп, Нияз Абдулхаҡ улы, артыҡ сәбәләнмәй, Ҡоролтайҙың аҡбуҙатын ауыҙлыҡланы. Етәкселек итеү тәжрибәһе артыҡ ҙур булмаһа ла, өр-яңы ижтимағи ойошманың аппаратын булдырып, уның эшен яйға һалып, йырып сыҡҡыһыҙ мәшәҡәттәргә башкөллө сумды. Иң мөһиме – оло йәштәмен тип тормайынса, Нияз Абдулхаҡ улының район-ҡалаларҙа, күрше өлкәләрҙә урындағы ҡоролтайҙар төҙөп, егеттәрсә елкенеп йөрөп ҡайтыуы ғәҙәти күренешкә әйләнде. Үҙ миҫалында ул аппарат хеҙмәткәрҙәрен дә арымай-талмай эшләргә өйрәтте. Шуға ла бар донъяға һибелгән башҡорт халҡының ышанысы, терәге һәм өмөтө булған Ҡоролтайҙың Башҡарма комитетында үҙе һымаҡ егәрле, рухлы илһөйәр-телһөйәрҙәр, башҡаларға өлгө булырҙай шәхестәр эшләне.
   Ер, тел, экология мәсьәләләренә арналған күпме ғилми-ғәмәли конференциялар, ултырыштар, “түңәрәк өҫтәл”дәр үткәрергә насип итте уға! Был сараларға Ҡоролтай етәксеһе бик ентекле әҙерләнер – һәр докладын, һәр ҡарар проектын үҙе яҙыр ине. Иҡтисади, социаль мәсьәләләрҙе лә урап үтмәне ул: һәр төбәктә эшҡы-уарлыҡты, фермерлыҡ хәрәкәтен үҫтереү, яңы эш урындары булдырыу башҡорт халҡының көнкүрешен яҡшыртыуға килтергән төп шарттар икәнлеген яҡшы белә ине.
Республика етәкселеге, министрҙар, район һәм ҡала хакимиәттәре башлыҡтары менән уртаҡ тел табып, килешеп эшләүе, үҙенең дипломатик һәләте менән Нияз Мәжитов Ҡоролтай эшмәкәрлеген тәүге йылдарҙа уҡ юғары кимәлгә еткерҙе. Хатта күрше өлкәләрҙең губернаторҙары ла уны ололоҡлап ҡаршы алыр, Ҡоролтай рәйесе күтәргән ҡырҡыу мәсьәләләрҙе хәл итергә тырышырбыҙ, тип вәғәҙә биреп ҡалыр ине. Ә вәғәҙә – иман. Хәйер, һәр мәсьәләне хәл итеүҙе шәхсән контролдә тотто талапсан етәксе.
   Бөтөн донъяға таралған башҡорттарҙы берләштереп, үҙ ҡанаты аҫтына алған ҙур ижтимағи ойошманың тарихындағы “Мәжитов дәүере”н бөгөн, моғайын, күптәр һағынып иҫкә алалыр. Ете йылдан һуң ул, рәйеслек вазифаһын ҡалдырып, йәнә үҙенең фән донъяһына әйләнеп ҡайтыуынан һуң бер нисә йыл да үтмәне, Ҡоролтайыбыҙҙың аҡбуҙаты абынып алды: бер-бер артлы етәкселәрҙең алмашынып тороуы дөйөм милләт мәсьәлә-ләренә иғтибарҙы кәметә төштө, төбәк ҡоролтайҙарының аттары ла сығынлап ҡына торҙо... Эйе, күп нәмә шәхескә бәйле шул: хужаң ниндәй – атың да шундай.
    2011–2014 йылдарҙа ҡайһы бер үҙәк гәзит-журнал биттәрендә башҡорт халҡының тарихына, уның үткәненә, ғөмүмән, милләт асылына үҙенсә баһа бирергә маташҡан “эшмәкәрҙәр”ҙең мәҡәләләре йышайып киткәйне. Һүҙ ҡоралдан көслөрәк, тип юҡҡа әйтмәйҙәр бит. Шуға ла “Башҡортостан” гәзитенең баш мөхәррире булып эшләгән саҡта, ошо сетерекле мәсьәләгә бер нисек тә күҙ йомоп ҡала алманым – 2015 йылдың ғинуарында редакцияла “Башҡортостан тарихы: ысынбарлыҡ һәм уйҙырмалар” тигән темаға “түңәрәк өҫтәл” ойоштороу идеяһы тыуҙы. Төп маҡсатым иһә академик Нияз Мәжитовҡа, тимәк, башҡорт халҡына ҡарата йәйелдерелгән идеологик һөжүмгә ҡаршы сығыу, сирләберәк йөрөгән ғалимыбыҙға рухи теләктәшлек белдереү ине.
   Шул “түңәрәк өҫтәл”дә Нияз Абдулхаҡ улы бына нимә тине: “Ҡайһы бер иптәштәрҙең башҡорт халҡының тарихына, мәҙәниәтенә ҡарата шул тик-лем насар фекер тыуҙырырға тырышыуы күңелде ҡыра. Интернет селтәре тәнҡит мәҡәләләре, төрлө имеш-мимеш менән тулған. Ғалим булараҡ, шуны әйтә алам: башҡорт халҡының тарихын объектив тикшерәбеҙ, фәнни материалдарға нигеҙләнеп, асыштар яһайбыҙ, ләкин ялған күренештәр, яла яғыуҙар эшебеҙҙе юҡҡа сығарып торған төҫлө...”.
   Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, 2015 йылдың 10 октябрендә, оло байрам – Республика көнө алдынан, халҡыбыҙҙың һөйөклө улы Нияз Абдулхаҡ улы Мәжитов мәңгелеккә күҙҙәрен йомдо. Ләкин ул үлеп яратҡан башҡорт халҡының күҙҙәрен әле генә йомдора алмаясаҡтар, тигән уйҙар менән оҙаттыҡ беҙ Ил ағаһын һуңғы юлға...
Халыҡ һөйөүен яулаған, милләт лидеры дәрәжәһенә күтәрелгән академик Нияз Мәжитов тураһында тағы әллә күпме яҙырға булыр ине. Башҡортостан Республикаһы Халыҡтары Ассамблеяһы рәйесе булып та уңышлы эшләүе, ғафуриҙарҙы берләштергән “Табын” йәмәғәт ойошмаһы эшендә әүҙем ҡатнашыуы, Өфөлә һәм Имәндәш урта мәктәбендә 80 йәшлек юбилейын үткәреү, башҡорт телен мәктәптәрҙә уҡытыу торошон өйрәнеүгә бәйле килеп тыуған ҡайһы бер сетерек-ле хәлдәр...
   Арҙаҡлы ғалим-археолог, билдәле йәмәғәт эшмәкәре, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре, Салауат Юлаев ордены кавалеры академик Н.А.Мәжитовтың иҫтәлеген мәңгеләштереүҙе оҙаҡҡа һуҙмаҫҡа ине. Уның тыуыуына 85 йыл тулыу алдынан башҡарылырға тейешле изге эштәрҙе ватандаштарыбыҙ халҡыбыҙҙы, уның бай тарихын донъя кимәленә күтәргән бөйөк шәхескә булған оло хөрмәт билдәһе тип ҡабул итер ине.

                                                                                             " Башкортостан" гэзите

                             Башҡортостандың милли музейында Нияз Мәжитов иҫтәлегенә күргәҙмә асылды

    Башҡортостандың милли музейында тарихсы-ғалим, бөйөк археолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы, йәмәғәт эшмәкәре Нияз Абдулхаҡ улы Мәжитов иҫтәлегенә күргәҙмә асылды. Ул Рәсәй академик археологияһының 100 һәм “Башҡортостандың археологик йәмғиәте” төбәк ойошмаһының 10 йыллыҡтары уңайынан ойошторолдо. Күргәҙмәлә Рәсәй һәм Башҡортостан археология фәненең  иң сағыу вәкилдәренең береһе Нияз Мәжитовтың тормош һәм ижад юлына бәйле экспонаттар урын алған. Уның фотолары, аттестаттары, дәүләт наградалары, значоктары, ғилми хеҙмәттәренең ҡайһы берҙәре халыҡ иғтибарына тәүгә сығарыла. Нияз Абдулхаҡ улы Милли музей фондына тапшырған ҡомартҡылар: биҙәүестәр, көнкүреш әйберҙәре, ҡорал төрҙәре лә экспозиицияла тәүге тапҡыр. Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы башҡарма комитетына Нияз Абдулхаҡ улы 1995 йылдан алып 2002-гә  тиклем етәкселек итә. Шулай ҙа ул бер ваҡытта ла фәнде, археологияны ташламай. Үҙ ғүмерендә бихисап экспедиция¬ларҙа йөрөп, хәтһеҙ убаларҙы ҡаҙып, ер аҫтында ҡалған ҡаласыҡтарҙы өйрәнеп, ҙур табыштарға юлыҡҡан, тотош Рәсәй күлә¬мендә үҙен киң ҡарашлы, абруйлы ғалим итеп танытҡан олуғ фән эшмәкәре генә түгел, билдәле сәйәсмән, йәмәғәт эшмәкәре лә булды Нияз Абдулхаҡ улы, тип яҙҙы уның турала билдәле журналист, яҡташы Нияз Сәлимов. Ғалим менән таныш һәр кем уның турала тик яҡшы һүҙҙәр генә әйтә, ә илдең һәр төбәгендә йәшәгән дуҫтары, уҡыусылары  уны оло ихтирам менән иҫләй. Академик Ғафури районының йәмле Мәндем буйындағы Туғай ауылында 1933 йылдың 20 авгусында донъяға килә. Имәндәш ауылы мәктәбендә бер аҙ белем алғас, үҫмер уҡыуын Өфөләге 9-сы башҡорт мәктәп-интернатында дауам итә. Рәми Ғарипов менән бергә уҡый, ғүмерлек дуҫы була. Пермь дәүләт университетының тарих факультетында уҡыуын дауам итә.Аҙаҡ СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтында кесе ғилми хеҙмәткәр булып эшләй, 23 йыл археология секторы етәксеһе,  артабан республиканың халыҡтар Ассамблеяһы етәксеһе, Бөтә Донъя башҡорттары Ҡоролтайы рәйесе вазифаларын башҡара.  Уның дөйөм хеҙмәт стажы- 60 йылдан ашыу. Ул 500-ләгән ғилми хеҙмәт авторы. Ғалим ғүмеренең йондоҙло сәғәте тип Боронғо Өфө ҡаласығын асыуҙы иҫәпләй ине. Тап уның  тырышлығы  менән 2011 йылда «Боронғо Өфө» республика тарихи-мәҙәни музей-ҡурсаулығы ойошторола. Эштә генә түгел, ғаиләлә лә Нияз Абдулхаҡ улы өлгөлө ғаилә башлығы ине, тип ҡәҙерләп иҫенә ала уны тормош иптәше Лена Әхмәт ҡыҙы. Бәлки ул ныҡлы терәк булмаһа, был тиклем дә сумып китеп фәнгә бирелә лә алмаҫ ине ғалим. Тынғы белмәҫ шәхес – Нияз Адбулхаҡ улы Мәжитов тормошоноң бөтә өлкәләрендә лә  ҡайнап йәшәне, ғүмерен диңгеҙ менән сағыштырҙы. Тапты, асты, ижад итте, өйрәнде, һәм өйрәтте, ҡолас ташлап йәшәне.  Башҡортостан археологияһы әле лә ул биргән темпта үҫешеүен дауам итә. Нияз Мәжитов тапҡан Өфө II ҡаласығы Өфөнөң 1500-ҙән ашыу йылдар элек үк булыуын, ә  туплаған, өйрәнгән  тарихи йылъяҙмалар – шәжәрәләр, карталар Иртыштан алып Волгаға тиклем йәйрәп ятҡан ерҙәрҙә йәшәгән башҡорттарҙың IX–XVI быуаттарҙа уҡ үҙ дәүләтселеге булыуын иҫбатланы.
 

                                           В Национальном музее РБ откроется выставка памяти археолога Нияза Мажитова
    30 марта в 10:00 часов в Национальном музее Республики Башкортостан состоится торжественное открытие выставки «Имя в истории», посвященной памяти выдающегося археолога, общественного и политического деятеля Нияза Абдулхаковича Мажитова. Выставка приурочена к празднованию 100-летия российской академической археологии и к 10-летию образования Региональной общественной организации «Археологическое общество Республики Башкортостан».
 
    Выставка освещает весь жизненный и творческий путь одного из самых ярких представителей советской и российской археологической науки второй половины XX – начала XXI века. Нияз Абдулхакович Мажитов был доктором исторических наук, профессором, академиком Академии наук Республики Башкортостан, первым председателем исполнительного комитета Всемирного курултая (конгресса) башкир, вице-президентом Академии наук Республики Башкортостан, профессором Башкирского государственного университета, почетным президентом Археологического общества Республики Башкортостан, работал в Институте истории, языка и литературы Башкирского филиала АН СССР; награжден орденом Салавата Юлаева – высшей государственной наградой Республики Башкортостан.

    На выставке будут представлены личные вещи Н.А. Мажитова – фотографии, дипломы и аттестаты, наградные знаки, государственные награды Республики Башкортостан. Комплекс личных вещей передала дочь и соратница Н.А. Мажитова, кандидат исторических наук, археолог Альфия Султанова. Впервые будут экспонироваться уникальные предметы археологии из коллекций Нияза Абдулхаковича – украшения, в том числе из драгоценных металлов, предметы быта, оружие, хранящиеся в фондах Национального музея Республики Башкортостан.

    После открытия выставки состоится Итоговая научная сессия Археологического общества Республики Башкортостан «Результаты археологических работ на территории Республики Башкортостан в 2018 году».

    На открытие выставки и итоговую сессию приглашены ведущие ученые Башкортостана, музейные работники, общественные и политические деятели, в том числе представители Всемирного курултая башкир, Управления по государственной охране объектов культурного наследия Республики Башкортостан, Уфимского федерального исследовательского центра РАН, Башкирского государственного университета и других организаций.
                                                                                                                  Автор:  Мария НИКОЛАЕВА

 

                         Ғафури районыныда Нияз Абдулхаҡ улы Мәжитовтың яҡты иҫтәлегенә арналған Хәтер кисәһе үтте
    “Табын” гәзите хәбәр итеүенсә, 14 декабрҙә Ғафури районының Красноусол район мәҙәниәт һарайында мәшһүр ғалим-археолог, Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитетының тәүге рәйесе, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре, Салауат Юлаев ордены кавалеры, академик, профессор, ғөмүмән, бөйөк шәхес Нияз Абдулхаҡ улы Мәжитовтың яҡты иҫтәлегенә арналған Хәтер кисәһе үтте.
Мәҙәниәт һарайы фойеһында бай йөкмәткеле күргәҙмәләр ойошторолған. 
   Был мәртәбәле сараға Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитетының рәйесе Данир Әхмәҙи улы Ғәйнуллин, район хакимиәте башлығы Фәнзил Фәйез улы Сыңғыҙов, "Табын ырыуҙары берләшмәһе” төбәк-ара йәмәғәт ойошмаһы рәйесе Ниязбай Булатбай улы Сәлимов, тележурналист Шәүрә Ғәббәс ҡыҙы Ғилманова, дәүләт хеҙмәте ветераны Флүр Сәмиғулла улы Ғафаров, журналист, яҙыусы Фәрит Назар улы Вахитов, апалы-энеле Өфөләге "Табын” яҡташтар йәмғиәте рәйесе Рәйлә Рәшит ҡыҙы һәм йәмәғәт эшмәкәре, һәүәҫкәр тарихсы Азамат Рәшит улы Урманшиндар, филология фәндәре кандидаты, БДПУ доценты Зөләйха Хәбибуллина, "Республика Башкортостан” рес-публика баҫмаһы бүлек мөдире Марат Мөхәмәт улы Әминев, Нияз Абдулхаҡ улының бер туған ҡустыһы Винер Абдулхаҡ улы Мәжитов, еҙнәһе, уҡытыусы-ветеран Роберт Мәғүб улы Бәширов, шулай уҡ "Боронғо Өфө” республика тарихи-мәҙәни музей-ҡурсаулығы директоры Гәүһәр Тимерхан ҡыҙы Батталова һәм башҡа мәртәбәле ҡунаҡтар, уҡыусылар, уҡытыусылар, районыбыҙ ауылдарынан вәкилдәр килде.
    Шығырым тулы мәҙәниәт һарайының тамаша залында энә төртөр урын да булманы.
   Нияз Мәжитовтың тыуған ауылы Туғайҙан булған, Сәйетбаба ауылы мәсете имамы Рәйес хәҙрәт Вахитов сараға фатиха биреп, Нияз Абдулхаҡ улы рухына Ҡөрьән аяттары уҡып доға ҡылғандан һуң, ҡурайсылар һәм йырсы Р.Ҡотдосов халҡыбыҙҙың мәшһүр "Урал” йыр-моңон яңғыратты. Сараны асып, уны алып барыусы Ғафури районы "Табын ырыуҙары” ойошмаһы етәксеһе Ғәлинур Ҡалмырҙин тәүге һүҙҙе район хакимиәте башлығы Фәнзил Сыңғыҙовҡа бирҙе.
  Фәнзил Фәйез улы БДУ-ның тарих факультетында уҡыған ваҡытта олуғ шәхес - Нияз Абдулхаҡ улының шәкерте булыуын, тап уның археология буйынса лекцияларын тыңлау бәхетенә ирешеүен, имтихан тапшырыуы хаҡындағы хәтирәләре менән уртаҡлашты, уның менән ғорурланыуын белдерҙе һәм райондың социаль-иҡтисади хәленә байҡау яһаны.
   -Нияз Абдулхаҡ улы Мәжитов Башҡортостандың күренекле ғалимдар плеядаһын үҫтереүсе булып тора. Уның менән бер рәттән Жәлил Кейекбаев, Раил Кузеев, Әнүәр Әсфәндийәров һәм башҡа ғалимдар башҡорт гуманитар фәненә нигеҙ һалдылар. Билдәле археолог, ғалим, йәмәғәт эшмәкәре Н.Мәжитовтың китеүенән археологияның бер эпохаһы һүнеп ҡалғандай булды. Ул Көньяҡ Уралдың боронғо ҡомартҡыларын табып тикшереүҙә, күп экспедицияларҙа ҡатнашты. БДУ студенттары менән Ғафури районының Ҡаранйылға, Туғай ауылдары янында ҡурғандар тапты һәм беҙ ҙә тарих факультеты студенттары булараҡ, уның менән ҡаҙыныу эштәрендә ҡатнаша инек. Нияз Абдулхаҡ улының һәр ваҡыт эше күп булыуға ҡарамаҫтан, барыһына ла өлгөрөргә, һәр кемгә ярҙам ҡулы һуҙырға әҙер тора ине. Бер ваҡытта ла еңел юлды эҙләмәне. Бөгөн ғалимдың эшен ҡыҙы Әлфиә Нияз ҡыҙы дауам итә. Ысынлап та, Н.Мәжитов матур, бай һәм емешле ғүмер юлы үтте һәм тарихи фән өлкәһендә яҡты эҙ ҡалдырҙы. Беҙ, уның яҡташтары, бөйөк ғалим менән хаҡлы рәүештә ғорурланабыҙ һәм исеме мәңге хәтеребеҙҙә булыр, - тине сығышын йомғаҡлап Фәнзил Фәйез улы.
      Артабан һүҙ Н.Мәжитовтың арҡаҙашы, фекерҙәше Ниязбай Сәлимовҡа бирелеп, ул Н.Мәжитовтың хеҙмәттәрен барланы, хәтирәләре менән уртаҡлашты. Ниязбай Булатбай улы академик Н.Мәжитовтың исемен мәңгеләштереү йәһәтенән Өфө ҡалаһында, Красноусол, Сәйетбаба, Имәндәш ауылдарында уның исемендәге урамдар булдырыу, Красноусол башҡорт гимназия-интернатына олуғ шәхестең исемен биреү тәҡдимен әйтте. 
Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты рәйесе Данир Ғәйнуллин һүҙ алып, Нияз Мәжитовты үҙ дәүерендә Башҡортостандың тарихын археологик ҡомартҡыларҙан, ер ҡуйынынан алып, беҙҙең ерлегебеҙҙе, бында борон-борондан йәшәгәнебеҙҙе иҫбат иткән бөйөк шәхес ул, тине.
Нияз Мәжитовтың ауылдашы – тележурналист, Имәндәш ауылында тыуып үҫкән Шәүрә Ғилманова, "Боронғо Өфө” ҡурсаулығы директоры Гәүһәр Батталова, яҡташтарыбыҙ Рәйлә Урманшина, Зөләйха Хәбибуллина, Имәндәш ауылынан Рәмилә Мәхмүтованың сығыштары ла иғтибар менән тыңланды. Ҡустыһы Винер Мәжитов иһә ғаиләләге 8 бала (5 ҡыҙ, 3 малай, бөгөн 4-һе иҫән) араһында иң кесеһе һәм 77 йәштә, иң өлкәне Рауза апайҙары 97 йәштә булыуын бәйән итте, ағаһының ябай, тырыш булыуын билдәләп, уның тураһында яҡты хәтирәләре менән уртаҡлашты. Һәм ағайҙарын ошолай ололоҡлауҙары өсөн барыһына ла рәхмәт әйтте. 

"    Табын ырыуҙары” йәмәғәт ойошмаһы инициативаһы, район хакимиәтенең бөгөнгө башлығы тырышлығы менән үткән сараны йомғаҡлап, Ғәлинур Ҡалмырҙин һүҙ алып: "Минеңсә, Нияз Абдулхаҡ улының шәхес масштабын, башҡарған эштәренең әһәмиәтен әле беҙ аңлап та бөтмәйбеҙ. Уның хеҙмәттәренең баһаһы киләсәктә тағы ла юғарыраҡ буласаҡ, быға иманым камил. Шуныһы ҡыуандыра, уның төп шөғөлө – археология өлкәһендәге хеҙмәтен дауам итеүселәр бар", - тине ул. Нияз Мәжитовтың яҡты исемен мәңгеләштереү йәһәтенән дә ныҡышмалы эшләргә кәрәклеген белдерҙе. Һәм шатлығы менән дә уртаҡлашты: йыйын алдынан Красноусол башҡорт гимназия-интернаты директоры урынбаҫары үҙҙәрендә йыйылыш үткәрелеп, академик Н.Мәжитовтың исемен биреүгә бер төптән тауыш биреүҙәрен белдергән. Ғ.Ҡалмырҙин гимназияның тергеҙеләсәк китапханаһына һәм аяҡҡа баҫтырыласаҡ музейына төрлө китаптар, шул иҫәптән Н.Мәжитовтың эҙләнеүҙәренән торған эксклюзив баҫмаларҙы тапшырҙы. Һәм Нияз Абдулхаҡ улына булған сикһеҙ ихтирамын шиғыр юлдары аша әйтеп, сығышын тамамланы.
    Хәтер кисәһе Ғафури Гимны менән тамамланды. Сараны район мәҙәниәт һарайы артистарының, уҡыусыларҙың, Имәндәш ағинәйҙәренең сығыштары биҙәне. 14 декабрҙә  республикала Башҡорт теле көнө билдәләнде. Сараның тап ошо көндә уҙғарылыуы ҙур мәғәнәгә эйә ине һәм районда башҡорт телен уҡытыу мәсьәләһе лә күтәрелде. Хәтер һәм ҡәҙер кисәһе тамамланғас, мәҙәниәт һарайы фойеһында ҙурлап мөбәрәк Мәүлит байрамы уҙғарылды. 

 

                                              Общественный и политический  деятель Нияз Мажитов

     Академик АН РБ, доктор исторических наук Н.А.Мажитов был видным историком-археологом. Он опубликовал около 500 научных трудов. Одновременно он известен и как общественный деятель и политик. В 1995 г. занял пост председателя Исполкома Всемирного курултая башкир. Это самая влиятельная башкирская общественная организация в республике. За короткое время были созданы отделения ВКБ в районах и городах РБ, а также в регионах РФ, где проживает башкирское население. ВКБ, его аппарат проделали большую работу по консолидации башкирского народа, по решению назревших проблем. В этом большая заслуга его первого председателя Нияза Абдулхаковича Мажитова.

    Нияз Абдулхакович родился 20 августа 1933 года в деревне Тугай Гафурийского района. Детские годы прошли в селе Имендяш, где его отец учительствовал. Осенью 1941 года отец ушел на фронт, а ученика Нияза попросили поработать почтальоном. Как-то он рассказывал о своей работе с юмором, что по дороге домой некоторые письма вскрывал и читал. Продолжил учебу в Башкирской республиканской школе №9, после окончания которой поступил на историко-филологический факультет Пермского государственного университета. Его учителем был крупный специалист в области палеолита Отто Бадер. Становлению ученого- археолога способствовало и то, что он уже в студенческие годы работал в археологических экспедициях.

После окончания университета он был направлен в Институт истории, языка и литературы Башкирского филиала АН СССР. В 1957- 1958 гг. младший научный сотрудник Н.А.Мажитов проводит самостоятельные полевые работы в зоне строительства Черниковского нефтеперерабатывающего завода. В эти годы им было исследовано более 50 курганов, а также жилища-полуземлянки VI-VIII вв., принадлежавших племенам турбаслинской культуры.

Много сил и времени он отдал изучению Бирского могильника. По материалам этой археологической культуры им была защищена кандидатская диссертация.

В последующие годы Нияз Абдулхакович изучал археологические памятники относящиеся к ранним башкирам. Он проводил раскопки Манякского могильника VIII века, Хусаиновских, Ямаши-Тауских, I и II Бекешовских курганов IX-X вв. и других археологических памятников. В последующем по материалам этих раскопок он защитил докторскую диссертацию о происхождении башкирского народа. По мнению ученого эти археологические источники доказывают автохтонность башкир на этой территории.

      Об огромной трудоспособности историка-археолога свидетельствуют опубликованные им монографии: «Бахмутинская культура» (М., 1968), «Южный Урал в VII-XIV вв/» (М.,1977), «Курганы Южного Урала VIII-XIIвв.» (М.,1981),» Тайны древнего Урала» (У.,1973), «Тайны древнего Южного Урала VIII-XIIвв.» (М.,1981). Он стремился донести до массового читателя археологические знания о крае. Его книга «История Башкортостана с древнейших времен до XVIвека» (Уфа, 1994) стала настольной книгой студентов и всех тех, кто интересуется историей Башкортостана этого периода. Он исследовал городище Уфа-II, расположенном в центре г.Уфы, много сил приложил для сохранения этого уникального археологического памятника.

Нияз Абдулхакович стал известным археологом не только в родной республике, но и в масштабах Российской Федерации. Никто не предполагал тогда, что о нем скоро все узнают с другой стороны.

В 1995г. на I съезде Учредительного курултая была создана общественная организация – «Всемирный курултай (конгресс) башкир». Председателем Иполкома этой общественной организации был избран Нияз Абдулхакович Мажитов. Это была совершенно другая сфера деятельности, здесь требовались, прежде всего, организаторские способности руководителя, умение работать с людьми, находить общий язык с руководством республики.

По признанию самого Нияза Абдулхаковича о избрании его председателем Исполкома стало для него полной неожиданностью. 31 мая 1995г. вспоминает он, завершилась Международная научная конференция по истории и культуре тюркских народов – Вторые Валидовские чтения. Сразу после конференции он пошел в Правительство, чтобы проинформировать о проведенной конференции. После своего отчета был приглашен на совещание, где обсуждались процедурные вопросы открывающегося 1 июня Первого курултая башкир. Здесь стало известно, что его кандидатуру рекомендуют съезду в качестве председателя Исполкома Курултая. Он сам отвечает на вопрос, почему именно ему было предложено выйти на выборы Председателя курултая. Решающее влияние на выбор считает он, оказали  следующие обстоятельства.

  В 1995 г. у ректора БашГУ он знакомится с главой администрации Бардымского района Пермской области. Ректор поручил ему заняться формированием делегации Республики Башкортостан и ее программы для участия в научно-практической конференции по истории Бардымского района.

На данной конференции организаторы ставили целью объявить Бардымский район татарским национальным районом в составе Пермской области. Но когда члены башкирской делегации выступили на конференции об истинной демографической ситуации в районе, месте и роли бардымских башкир в истории башкирского народа, ситуация в корне изменилась. Делегаты конференции в своих выступлениях стали говорить, что считают себя башкирами. Естественно проект объявления татарского национального района не прошел.

После этой конференции буквально за месяц Н.А.Мажитов пишет программу «Башкиры северных и северо-западных районов Башкортостана: многоэтничная среда, историческая ретроспектива, современность и прогноз».

Н.А.Мажитов отмечает, что имел многолетний опыт работы с населением этого региона и это помогло ему быстро написать этот документ. Особенностью этого региона, считает он, является подверженность этих башкир влиянию татарской культуры, татарского языка, незнание башкирским населением своей истории.[1.С.15]

Вскоре данная программа была включена в программу правительства РБ «Возрождение и развитие башкирского народа». «Я полагаю, что те люди, которые приняли решение рекомендовать меня на должность председателя Исполкома ВКБ, были в курсе моих инициатив, и в этом плане я не был случайным и неподготовленным человеком»- пишет он.[2.С.16] Н.А.Мажитов делая такое заявление был абсолютно прав. Видимо среди ученых и общественных деятелей той поры он был наиболее подготовлен для должности председателя Исполкома ВКБ. Действительно, Н.А.Мажитов был достойным руководителем Всемирного Курултая башкир, деятельность этой организации в 1995-2002гг. оценивается сегодня очень высоко. В течение года в районах и городах республики были созданы и отделения Всемирного курултая башкир, а через год в Челябинской, Свердловской, Пермской, Оренбургской и Самарской областях также возникли отделения этой общественной организации.

Н.А.Мажитов большое внимание уделял работе с башкирским населением проживающим за пределами Башкортостана. Он считает, что проживание веками в иноязычной среде оказало на них сильное ассимилирующее влияние. Для возрождения башкир близлежащих к Башкортостану регионов он предложил, чтобы районы Башкортостана взяли шефство над ними.

По предложению Н.А.Мажитова установилось постоянное и взаимовыгодное сотрудничество между Зианчуринским и Саракташским, Гафурийским и Ново-Сергеевским, Федоровским и Ново-Александровским, Хайбуллинским и Гайским и Кувандыкским районами Оренбургской области. В 1997г. возникло долгосрочное культурно-экономическое сотрудничество на договорных принципах между Учалинским и Кунашакским, Баймакским и Кизилским, Белокатайским и Кусинским, Белорецким и Верхнеуральским, Бурзянским и городом Кыштымом, Кармаскалинским и Чебаркульским, Абзелиловским и Сосновским районами. Такое сотрудничество было тогда остро необходимым.  Башкирское население соседних областей десятилетиями не видели и не слышали выступления исполнителей курая, башкирских песен и танцев, были лишены возможности услышать по радио и увидеть по телевидению передача на родном языке. [3.С.20]

По предложению Исполкома Всемирного курултая башкир был увеличен прием в Башкирскую  республиканскую гимназию имени Рами Гарипова башкирских детей из соседних областей.

В 1995 году Н.А.Мажитов поставил перед учеными республики задачу подготовить сравнительные таблицы о национальном составе населения всех северных и северо-западных районов республики Башкортостан по результатам переписей населения, начиная с XVIII века. К выпуску брошюр с данными переписей привлекли видных историков А.З.Асфандиярова, М.В.Мурзабулатова, Д.Г.Кускильдина и др. Это была очень нужная работа, брошюры по районам, а их было издано 42, востребованы даже сегодня. Издание таких пособий ставит на научную основу разъяснительную работу по истории и демографии башкирского народа XVIII-XX веков.

Н.А.Мажитов всегда подчеркивал об особой роли башкирской интеллигенции по консолидации и возрождению народа. 27 марта 1999 года на заседании исполкома ВКБ он выступил с докладом «Роль и задачи интеллигенции в консолидации башкирского народа». Данный доклад был выпущен отдельной книгой. Председатель всемирного курултая башкир осветил в своем докладе самые наболевшие проблемы. Н.А.Мажитов считал тогда, что эти проблемы не надо замалчивать, о них надо говорить прямо. Например, в своем докладе он отмечает, что «среди башкирского населения  широко распространены нищета и безработица, пьянство и преступность», «сельская интеллигенция, особенно учительство, потеряло свой прежний престиж и авторитет». Досталось в докладе и писателям: «Наши писатели плохо знают жизнь и чаяния народа…»; «сегодня у нас нет публицистов.»[4.С.17,40,41]. Затронул в своем докладе и ученых:«в нынешнее время судьбоносных преобразований  от каждого ученого требуется активная подвижническая жизнь, но эту свою благородную миссию пока выполняют лишь единицы. Пока же участие коллектива Института истории, языка и культуры, а также Института социально-экономических исследований УНЦ РАН, БГУ и других вузов в этом деле можно считать неудовлетворительным»[5.С.36]

Помнится, очень многие обиделись на этот доклад. Особенно сильно обиделись на Н.А.Мажитова писатели. Скажем прямо, по большому счету автор доклада был прав. Справедливости ради скажем, многие обозначенные проблемы народа в докладе так или иначе в последующем были решены.

В эти годы в лучшую сторону изменились радио и телевидение республики. Башкирские газеты и журналы стали выходить в красочном оформлении, изменилось и содержание национальной периодики. Качественно другим стало и издательство «Китап», оно выпускало востребованное школами башкирские учебники.

      Позитивные сдвиги произошли тогда в национальном образовании. Резкий тон доклада, видимо, был нужен интеллигенции, нужна была сильная встряска, чтобы она поняла свою роль и место в судьбоносное время.

      В 2000 году была создана еще одна крупная общественная организация Башкортостана – Ассамблея народов Башкортостана. Первым председателем Совета стал Нияз Абдулхакович Мажитов. Ассамблея народов в такой многонациональной республике как Башкортостан очень востребованная организация, его работа направлена на развитие дружбы, межнационального согласия народов. Н.А.Мажитов с честью справился с этой обязанностью, он достойно представлял башкирский народ в этой организации.

     Нияз Абдулхакович возглавлял эти общественные организации в очень непростых для республики обстоятельствах. Его большая заслуга, что эти общественные организации состоялись, они сегодня продолжают славные традиции, заложенные их первым председателем Н.А.Мажитовым.

Ему и возглавляемой им общественной организации ВКБ удалось многое сделать для консолидации башкирского народа. Он понимал свой народ, умел сформулировать назревшие проблемы, находил пути их решения. Он был человеком компромиссным, откровенно признавался в своих ошибках, благодарил своих коллег, даже если они его критиковали. В одной из своих статей он пишет: « Сейчас я с благодарностью, вспоминаю всех коллег, друзей по Исполкому, бюро, которые эмоционально и искренне участвовали в обсуждении поставленных вопросов и порою нелицеприятно, но справедливо критиковали».

В своем докладе об интеллигенции он высказался так: «Наша интеллигенция в подавляющем большинстве образована, аналитически  мыслит и понимает происходящее, но она ещё не поднялась до понимания чаяний и боли народа, грамотно излагать и доводить до общественности его настроение и мысли».[6.С.47] Эти слова, немного переиначив, можно адресовать самому Н.А.Мажитову. Отвечая на этот его упрёк по отношению к интеллигенции скажем так Заслуженный деятель науки РБ, доктор исторических наук, академик АН РБ, вице-президент и академик секретарь Отделения социальных и гуманитарных наук АН РБ в 2006– 2011гг.  Н.А.Мажитов аналитически мыслил и понимал происходящее, он поднялся до понимания чаяний и боли своего народа. Будучи руководителем самой массовой и влиятельной организации башкирского народа, он умел грамотно излагать его настроения и мысли, которые стали частью Государственных программ. Исполком ВКБ, его аппарат стали подлинным штабом по реализации назревших проблем башкирского народа, его руководитель Нияз Абдулхакович стал одним из ярких политических фигур Башкортостана на рубеже XX-XXI веков.

                                      Н.М.Калмантаев,

                           кандидат исторических наук, доцент кафедры Истории РБ, археологии и этнологии ИИГУ БашГУ.

 

Литература:

  1. Мажитов Н.А. Курултай – высшая форма башкирского национального общественного движения// Ватандаш. Уфа, 2005. №6

  2. Мажитов Н.А. Курултай – высшая форма башкирского национального общественного движения// Ватандаш. Уфа, 2005. №6

  3. Мажитов Н.А. Роль и задачи интеллегенции в консолидации башкирского народа. Уфа, РИЦ, БашГУ, 1999г.

  4. Мажитов Н.А. Роль и задачи интеллегенции в консолидации башкирского народа. Уфа, РИЦ, БашГУ, 1999г.

  5. Мажитов Н.А. Роль и задачи интеллегенции в консолидации башкирского народа. Уфа, РИЦ, БашГУ, 1999г.

  6. Мажитов Н.А. Роль и задачи интеллегенции в консолидации башкирского народа. Уфа, РИЦ, БашГУ, 1999

    Венер Абдулхак улы Мәжитов гимназиянын 6а класы укыусылары менән осрашыуза

Беренсе "Мәжитов уҡыуҙары" (07.11.2019)

     Красноусол башҡорт гимназия-интернатына билдәле яҡташыбыҙ,академик,археолог Нияз Абдулхаҡ улы Мәжитов исеме бирелеүе ҙур мәртәбә һәм яуаплылыҡ өҫтәй.Ошо көндәрҙә Нияз Абдулхаҡ улына арналған шиғырҙар, һүрәттәр,проекттар, эҙләнеү эштәре конкурсы булып үтте.Гимназистар ҙур әүҙемлек күрһәтеп кенә ҡалманы,талантлы,ҡыҙыҡһыныусан,креатив,эҙләнеүсән икәнлектәрен дә иҫбатланылар.Күп кенә эштәрҙә ата-әсәләрҙең дә актив ҡатнашыуы, битараф булмауҙары тик хуплауға ғына лайыҡ, әлбиттә.Бигерәктә Шәйәхмәтовтарға,Басыровтарға,Жәмилә Әбделмәноваға,Нигора Кәлимуллинаға,Илгиз Урманшинға,Альмира Яҡшыбаеваға рәхмәтлебеҙ!
Эҙләнеү эштәре Н.А.Мәжитовтың тормошона,ғилми эшмәкәрлегенә,Мәжитовтар нәҫеленән сыҡҡан шәхестәргә,ғалимдың тәүге археологик тикшеренеүҙәренең береһе-Имәндәш ҡаласығына,Мәжитовтарҙың шәжәрәһе һәм нәҫел ағасының нигеҙендә тороусы Мортаза Рахманғоловтың Имәндәш ауылын нигеҙләүселәрҙең береһе булыуын иҫбатлауға, ғалимдың иң билдәле асыштарының береһе-Өфө-II ҡаласығына арналған ине.
Шулай уҡ Н.А.Мәжитовҡа арналған сайт (төҙөүсеһе 9б класы уҡыусыһы Ходжакулова Карина һәм О.М.Вәхитова), гимназияның виртуаль музейында уға арналған сәхифә (төҙөүселәре:6а класы уҡыусылары һәм З.А.Исиргакова) практик әһәмиәткә эйә һәм яҡташыбыҙҙың исемен киң йәмәғәтселеккә таратыуға ҙур аҙым булып тора.
     "Илһөйәрлек, тыуған еребеҙҙең арҙаҡлы улына булған ихтирам йылдар үтеү менән гимназистарҙың күңелендә тик үҫә генә барыр,шундай шәхес өлгөһөндә илебеҙҙең киләсәген лайыҡлы быуын етәкләр тигән ышаныс барлыҡҡа килде был конкурстан һуң "- тине шатланып, ғалимдың бер туған ҡустыһы Венер Абдулхаҡ улы Мәжитов.
    Был конкурс киләсәктә офоҡтары киңәйеп район, республика кимәлендәге мәртәбәле ярышҡа әйләнеп,яҡташыбыҙҙың исемен мәңгеләштереүгә үҙ өлөшөн индерер тип уйлайбыҙ. 

                                                                                                                          Раушания Дәүләтбаева

Нияз Мәжитов исемендәге кабинет - музей

bottom of page